Chinram Sernak Ah Business Tuah/Tlai Mi An Biapi Tuk. Zoh Fel Peng An Hau

Thawngpang

Ram pakhat sersiamnak ah private sector lei in companies dirh in business a tuah mi hna hi an biapi tuk hringhren. Small business hi rampakhat ca’h a kengruh (backbone) bantuk an si theo. Ram pakhat economy tungmer ding zongah small business an biapitnak hi pheo awk a tha lo mi an si. Ka dang ram zoh hlan ah Chinram zoh hrim ah khin ahlei in a lang khun. 2011 – 2020 Myanmar dirhmun le Chinram dirhmun kan zok tikah nikhua a chia i mindom nih a khuh mi khuacaan ai hok bantuk in kan van in hok thluahmah. Cozah riantuan ning a that le a chiat zong mipi hmurkaa in tampi chim rel ngam a si cang. Ramkhel lei ah kan duh mi minung le party hna zong thimnak nawl kan ngei kho cang. Atawinak cun duhsah tein kan i hok thluahmah. Thein Sein Cozah in NLD Cozah tiang a riantuan mi kan zoh tikah an ti khawh tawk tein ram ca’h kan tuan an ti ko nain a rawk tuk cang mi ram remh cu kum 9 – 10 men ah i hok awk a that lo pin ah ralkap nih power tamtuk an tleih rih mi zong mipi nih fiang put in hmuh chin lengmang a si.

Chinram (2011 – 2020) tiang ahlei in Hakha-Thantlang lawng kan zoh ahcun private companies a dirhmi hi a zaza in an si ti cu theih dih a si. Hi hnu hmailei zongah tampi an chuak thluahmah rih lai. Thancho pakhat a si. i lomh awk zong a si. Asinain, ruah ding le felfai tein tawlrel ding zong a tam leng luang. Ram thanchonak ca cun phaisa cu Cozah sin in a ra nain democracy phung he ai tlak in private companies hna nih tuah/tuan theo a si. Communist ram a si mi Russia le Tuluk hmanh ah thanchonak rian tam deuh hi cu an mah Cozah nih tleih loin private companies kut ah tender cu phot theo an si.

Cu ve bantuk in, Myanmar ram pi cu a der thom rih mi ram kan si bantuk in Cozah zong nih zei thil paoh vikvek tiin phung le phai pawl cu ser awk a that ve lo caah civil society phu (NGOs) le mipi (public) hi kan mit auh a fim ngaingai a hau. Atu ning in hi hnu kum 5 chung kan kal than sual lai ti phan a um tuk! MPs le Minister nih tuanvo an ngei bantuk in mipi le civil society phu pawl zong nih tuanvo tampi kan ngei mi a um ve ti hi kan philh lo awk a si. Ruah caan le tuan caan a hau cang mi cu companies nih an riantuan ning a that lo zongah dai ziar in um. Mah nih caan tha hmuh ve si le an mah bantuk in cawlcangh ve.

2015- 2016 Chinram budget an hman mi zoh tikah Kyats (millions) 14,0000 leng a si. USD cun $110 million tluk a si hnga. 2019 – 2020 budget zoh tikah Kyats (millions) 18,0000 leng a si i USD cu $ 114 millions tluk a si hnga. Mah vialte tangka ai hmang mi khi private company sin ah US $ 40 – 50 millions tluk hi a kar lak eihmuar ruangah a vaivuan kho mi a si. Cuca’h, fak deuh in mipi le civil society buu hna nih Cozah sin in tenders lak in a dirhmi companies pawl hi zoh fel taktak kho siseh law hringhren ko hnga. Inn pakhat saknak Tender cu Ting Ky- 1,000 a si. Company a tlai mi hna nih mah cu Ting 300 lawng in tuah/tuan ding budget an ser. Mah hi Hakha hrambunh engineer sin in thei mi a si. First hand information bak a si. Mah nih a langh ter mi cu private companies pawl zei tluk in dah an hrokhrol i eihmuarnak le miak duhnak in an khah ti kha a lang. Cun, mipi hrim nih mah nih a miaknak hmuh ding ahcun ziknawh khi kan duh tuk. Kan mah nih miaknak kan hmuh lo tik lawngah fak piin eihmuarnak kong kan chim rel theo. MPs le Minister lawng kan put hna. Asinain, Cozah riantuannak ah Ting 30 le Ting 40 pek ding cu rian pakhat sok tikah kan i foih tuk. Mipi hrimhrim hi kan lungthin a hrokhrol tuk tikah fak piin eihmuarnak lei ah theihhngalhnak a pe kho mi awareness tuah kan hau.

Ni hin ni Hakha-Thantlang chung in a cang cuahmah mi thil hi thuk piin kan zok an hau cang. Kum 60 reng lo mipi cawlcang kho loin ram mi a kan tuah to lio ah ralkap lutlai le an mitthi le an mi la pawl nih cun atulio Hakha-Thantlang private companies (a tam deuh) rian tuan mi bantuk khin kawl ram pi cu an rak kan nawnnok dih. Mah batuk miaknak lawng a duh mi lungthing le a kawl private companies paoh dantat le phorzar hi a biapi tuk. Ning le cang lo tuk in rian a tuan mi – atawinak cu Timit dinti laknak a tuah mi pawl hna khi cu zei tik hmanh ah Chinram ah hmunhma pek ding an si lo. Chin miphun kan poi tuk nak pakhat cu mah nih miaknak kan hmuh paoh ahcun kan dai dep. Kan hmuh ve lo mi thil lawngah kan i thlak ngam, kan au ngam. Cucaah, MPs le Minister sual phot kan put bantuk hna in Cozah tender lak in business a tuah tu companies pawl hna khi ram sernak ahcun an bia pi tuk. Felfai tein zohfel an hau peng. An riantuan a that ahcun thil tha tampi an chuah pi khawh btk in mah miaknak le zal chung senh duhnak lungthin lawng he rian a tuan mi nih kan Chinram khi hnu ah an kan pil ter chin thluah mah ve ti kha kan philh lo awk a si ve.

Mipi Le Civil Society Lei Kam In Kan Tuah Khawh mi Thil Hna Cu: 1. Khawi ka ram paoh ah eihmuarnak a tam biknak cu business tuahnak hmun hi a si. Ahlei bik in Cozah sin in a ra mi tender pawl ah khin eihmuarnak cu a tam bik. Mah hi mipi le Civil Society nih mit thep loin zoh peng a hau mi an si.

2. Tender ning in 100% chungah 65% silo 70% tiang budget an hmanh maw hmang lo tbk khi lam tampi in kher hlai an hau. Felfai tein rian tuan lo mi thei cang ka in Chin State Hlutttaw MPs hna le kan i neihniam bik mi MPs hna sin ah thil a cang mi kha zoh sawh loin chim rel colh ding.

3. Mah hnu ah tuanvo lak a um lo ahcun khua nu/pa sin le Naypyitaw tiang kal ter ding in khuakhan lairelnak tuah ding. Hakha hrambunh in media rian a tuan mi hna sin zongah eihmuarnak kong le an riantuan ning a that lo ning hi langh ter ding. (Mah zawn ah hin Hakha hrambunh media pawl san an tleihlonak a langh biknak cu a si)

4. Mipi le Civil Society groups pawl nih engineering design an suainak tiang tha tein hlethlai ding le zei tluk in dah an budget tlak ning in thil an tuah/ser ti hlathlai ding. Tender (100%) an hmuh mi chung in 30% lawng hman an timh khi cu eihmuarnak a sang tuk cang mi lungthin a si.

5. Chin State Cozah kha private companies pawl nih an riantuan mi kha an awt hlan ah an riantuan nak hmunhma he ai peihtlai mi khua lei mipi hna sin ah theihternak le an riantuan ning kha tuah ter ding (community consultation) kha chim rel peng ding. Tch, Thantlang in Khuafo lam cawh ding ahcun Thantlang le Khuafo ah mipi tonnak kha tuah ding. Mah pawl hi private companies pawl i an rian pakhat a si ti kha Chin State Hluttaw ah phung ser ter ding in mipi he Civil Society phu pawl he chimrel peng ding.

6. Mipi zong nih miphun le ram dawtnak um tung loin hawi nih an tuah cio le tuah ve ding a si ko ti mi lunthin men in private companies zong an dir nak hnga lo chimrelnak (awareness) tampi tuah ding.

7. Chinram sernak dingah Tender a tla mi paoh cu Chin miphun ruangah a si caah private companies pawl hna khi ram ser dingah miphun caah rian tuan mi nan si ti mi lungthin an neih khawh nak hnga tampi
theihternak pek ding.

8. Business tuah ahcun a miak cu um phung a si. Asinain, tuchun Hakha-Thantlang riantuan ning cang zok tikah ning le cang loin rian tuan mi hi kan tam deuh lai tiah zumh a si. Cozah nih fak deuh in zohfel lo ahcun mah duh paoh in rian tuan ding kan tam ti kha hmuh dih a si.

9. Mipi hrimhrim nih dinnak hi fak piin kan au i kan tanh a hau. Ni hin ni ahcun Khrihfa ram kan i ti nain a miak lawng a zoh mi miphun ah kan i chuah cuahmah cang. Zei tluk in dah lung a rawh!

10. Ni hin ni Chinram hi Myanmar ram pumpi ah eihmuarnak a sangbik mi State kan si khi– kan MPs le business a tuah mi thawng lawng in a si lo. Mipi lungthin le nun hrim ah eihmuarnak hi a duh bak in kan duh caah le kan mah miaknak ca cun zei paoh tuah le pek kan ngam mi chung in a chuak mi theipar an si ve ti khi kan cohlan awk a si.

Democracy ihruainak i a thawtnam tampi lak ah asangbik mi pakhat cu rian tuah/tuan mi cungah tuanvo laknak (accountability) hi a si. Accountability ti mi cu felfai tein rian ka tuan lai. Ka tawlrel lai. Mah ti ka tawlrel lo ahcun phung ning tein tuanvo ka lak ti khi a sawh duh mi a si. Cuccah, tuanvo a lak ngam mi society pakhat sernak ding ah MPs le Ministers hna lawng tuanvo an ngei lo i MPs le Ministers pawl nunzia a remh kho tu le a thla kho tu mipi hrim nih kan tuah/tuan ding mi tuanvo zong theih chih buin 2020 leng cu panh hna uh sih law. Credit: Sang Hre