
RIP; MIT Faculty Ah Kum Thum Chung Rian A Rak Tuan Balmi Sayama Ji Ra Nih Mual A Kan Liam Tak E
RIP; MIT Faculty Ah Kum Thum Chung Rian A Rak Tuan Balmi Sayama Ji Ra Nih Mual A Kan Liam Tak E
========================
RIP, Sayama Ji Ra. Sayama Ji Ra hi Kachin kan hawi tha pakhat a si. Oslo, Norway ah Baibal sianginn a kai lio ah thi khensa (blood cancer) in a nunnak a liam tiah thawng ka theih. Amah he hin MIT ah kum thum chung ca kan cawng ti; sianginn kan dih in MIT faculty ah Pathian rian tuanti hawi dirhmun in kum thum chung kan thudir ti. Tuan tuk ah mual a kan liamtak i ngaih a chia hringhran. Pathian nih a tantak mi chungkhar hnem ko hna seh. Credit: Rev. Dr. Hrang Hlei
Thawngpang dang relchap ding; Kan Chin ram le FDI kong zoh hna usih. Chin ram ah ramchung ramleng investment (tangka hrambunh) a luh khawh hi kan thangchonak lam pakhat cu a si. Cu ti a si ah Chin ram ah infrastructure a tha fawn lo i zeitin dah FDI kan auh khawh hna lai a lam kawl a hau. Ramleng i kampani ngan pipi nih mi ramdang ah an kal tik ah an tinhmi, lungthawhnak le kawlmi (motives, motivation le seeking) hi phun 4 (typology) in then a si. Cu hna pawl cu pakhatnak ah Resource-seeking a si i an kawlmi cu thilhran (resources) pawl raw materials le upstream investment timi gas le zinan (oil) te hna an umnak an panh, cun pahnihnak ah marketing -seeking an ti i market ngan pipi (large market) umnak hmunhma an panh, cun pathumnak ah efficiency seeking an ti i khulrang le felte in thil tuah khawhnak tachunhnak ah phorhman fawinak, labor man fawinak, ramri he a naihnak, international market a naihnak tibantuk a si i palinka cu strategic asset/capacity seeking timi a um ciami kampani cawk asiloah local kampani hngalnak, fimnak (skill & knowledge) ngei cia he i fonh tibantuk an si a fawinak in. Cu caah FDI an kawlmi hi kan Chin ram ahcun resources lawng kan ngei. Tahchunhnak ah tiva tampi in hydroelectric mei an chuah khawh, vawlei tampi kan ngei, pangpar le thingkippar phungkip kan ngei, fir (pine) kan ngei.
Cucaah a Chin cozah nih pawlisi a tuah a hau i cu pawl in cun lem an hau. Tahchunhnak ah tiva le vawlei kha kum zeizah kan hlanh hna lai i Chin ram hi kum 20 chung mei free kan pe ve uh tibantuk, fir kung tampi a um i firthling thlornak factory permit le saknak vawlei kan pek hna lai nain ngunkhuai nan kan pek lai, rian tampi nan kan ser piak lai tibantuk, vawlei ngan pipi ciinthlaknak le satil zuatnak ah kan pek hna lai satil zuarnak ah bawmtu ding ah animal feed (satil rawl factory) & nutrition sehzung, nan kan sak piak lai technology a thar nan chuah pi lai tbt cun ciinthlaknak ahcun organic farm nan tuah lai i Chinram i chauhmi paoh kha Product of Chin State asiloah Produced in Chin State, Made in Chin tbt in nan hman lai, cun nan thiamnak le fimnak kha lothlo, cinthlak le zuatkhalh a tuahmi – local farmer pawl nan chim ve hna lai tiah permit pek tik ah hal thiam kha a hau ve. Cu caah zone 1 i kum 7 ngunkhuai luatnak he lem len nak cun vawlei maw tiva maw firthling thlornak nawl maw pek khawh ahcun (resource-seeking FDI) an ra ko lai.
Ramleng kampani ngan (MNCs) tam deuh nih cun an va kalnak ram- host country/State kha ngunkhuai pek i ram caah contribute tuah hi an duh deuh caah ngunkhuainak in vawlei te hna le a dang a herhmi permit te hna bantuk incentive pek kha a let in an duh deuh. Cu nawlngeihnak covo zong Chin State cozah nih a hal ve ding a s ii permit lawng si lo in Endorsement zong nawl a ngeih a hau. Mah le ram chung i tiva le vawlei le thingkung saram pawl cu mah tein i tawlrel khawh ve a hau cang. Myanmar Investment Law 24 (h) ahcun allocating power a ti i Nawlngeihnak cheuh a ti nain tax exemption (Ngunkhuai luatnak) le vawlei te hna hlan a duhmi cu Endorsement kan sin ah rak sawk uh a ti tik ah State pawl power pek hrimhrim a si lo. Endorsement hi herh ding a si ti lo. Prioritized sectors pawl hi auto in incentives pek ding in tuah a hau, tahchunhnak ah fimcawnnak (education), ngandamnak (health sector), ciinthlaknak le satil zuatkhalhnak te hna hi incentives can ah vawlei a lak in hlanh, cun ti, mei tbt tha deuh le fel te in pek tbt. te hna hi a bia pi deuh. Prioritized sectors cu auto in ngunkhuai luat ding (Endorsement herh lo ding). Endorsement sawk a hau tiah MIC nih a ti nain a sawkmi kampani 100 ah 100 a pek dih thiam thiam hna. Power Centralize tuahnak ah play a tuah sawhsawh i a si.
FDI hi ram thanchonak caah a biapi tuk nain khat lei kap ah ramleng kampani pipi an rak luh tik ah ralrinnak ngeih in pawlisi pawl tinh cia i enforce tuah ding. Kan cozah nih zaykuat sipauzi timi Market economy policy an hman tik ah Chinmi nih kan ram kan humhim le kilven a hau mi cu a bik in pawngkam he i pehtlaih ning (ecosystem) le pawngkam umtuning (environment) policy pawl nih kan ram le kan miphun hrawkhral loin, kan i kilven a hau hrimhrim ko i awareness raising kan tuah a hau. Cu bantuk thiamthiam in kan Chin National Interest (CNI)(kan miphun le ram ca santlaihnak le a miak um ding) caah le kan Chin National Security (CNS) kan miphun le ram himnak le hnangamnak caah zeitik hmanh ah ramleng le miphun dang pawl nak in kan mah nih hlawk tam deuh kan hmuh a hau!
CNI le CNS hi zeitik hmanh ah philh lo a hau. Nan rian kan rian a si. Hihin Pathian sermi thil hna kan zohkhenh a si. A herh lo ah sermi thil hna hi pumpak miaknak ah aho paoh nih hrawkhral lo in kilven ding hi kan tuanvo a si. Tahchunhnak ah kan thing thatha (thinghak le tlor) pawl cin piak um lo in heh tiah an hau i Kawl pawl nih an lak dih ti bantuk, kan thing thatha le kan ngeihchun resources pawl hi Kawl pawl le ramdang FDI kut ah a phak ahcun anmah nakin kanmah Chinmi kanmah caah, kan ram caah, thahnem tam deuh a um a hau ti kha ka chim duhnak a si. Cucaah Pathian nih a kan pekmi kan Lairam dawh hi a humhimnak ah le a thancho khawhnak caah tuanvo la cio hna usih. Election zong a nai cang, politics tuah ah an ka ruah i election dih tik ah ka rak pek than te lai. Kan Thancho a herh bantuk in khattalei ah kan Chin National Interest (CNI) hi kan thinlung ah caam seh! Credit: Dr. Sui Hingz