CNLD nih teinak a hmuh ahcun Chin State budget a tlawm/zor lai maw?

CNLD Kong Fianternak 3nak

Pakhatnak ah;  Hihi NLD le USDP Kawl mei-tlai party upa pawl biameilah asi i ramkhel ah a niam tukmi a si. Atu kan ramkhel ah a biapibik hi federal mahte khuakhannak lak ding le democracy (ralkap uknak doh) a nun thai nakding kha asi. Cu lio ah hmuhtheihnak, budget, tender le arsa eitinak ding lawngte mit rak aumi an um. Miphun dothlennak ah a hakkau/tumruhmi Rakhine, Shan le Kachin tehna ahcun hipawl (development) hicu cazin ah an chiah lomi a si.

Pahnihnak ah;  Hihi a dik zong a dik lomi asi. ‘Lau hna seh, ttih hna seh’ tinak men asi. Mizoram ah Vai Party a simi Congress nih tuanpi ah cuticun an rak aupi len bal. Asinain Miphun Party asimi MNF party nih cozah term hnih/thum an hun tlaih ve tikah zeipipa aa thlau hleilo kha mipi nih an mit in an hmuh tikah— cu bia cu an chim ngam tilo. Rakhine ah NLD an sung le an budget a zor hlei lo khih.

Pathumnak;  Laitlang NLD le USDP cozah nihcun Nay Pyi Taw ah an kal i an pi-pu le sinah kutdok bang zapei donh in an hal hna. A hal zong an hal ngam lo i an pekmi hna poh kha ‘kan ilawm’ an ti ko rua. Kannih nihcun khupbil in kan hal hna lai lo i ‘leiba cawh’ tu in kan cawh hna lai. Kum 70 chung thlawhlo chuahtakmi bangin nan kan hnon i nan kan namneh caah hawi hnu kan fualnak a si. Panglong minthu tu miphun 4 ah kan itel, Myanmar rampi horkuang ah atlak laite ah Chin Battalion nih minung 200 leng thisen in kan rak khamh. Atu ah nan kan tuahto ning le kan daithlanhning hi kan duh lo tiah a herh le kan sawhchih hna lai. Mahsahlah chan ah E.K Kim Ngin (Laitlang uktu) nih Kawl cozahpi sin ah Laitlang budget hal kha ‘mithmai a bi tuk’ tiah a rak iphuhrung ti a si. Cucu Laimi kan pale tampi (abik in Kawl party hnuzul pawl) nihin lungput a si. An pilepu pawl nih ‘tamtuk nan kan hal’ tiah sik sual lai an phang i tampi an hal ngam hna lo. Hihi miphun party (CNLD) le Chin mino nih kan duh ti lo. Mizoram hruaitu Pu Lal Deng nih India cozahpi sinah budget a hal hna tikah Vai bawi pawl an zai lengmang ti si, “Nan chuahpimi vial tlawmte, nan halmi tamtuk” tiin. Cutikah “Asi le kannih hi khingrit kan si ne ai indang teh kan chuah ko ne lai” ati hna ti i Vai pawl an lau(thinphang) tisi. Kutdawh ramkhel policy in leibacawh ramkhel caan asi cang.

Pa 4nak;  2008 Phunghrampi ningin budget phawtning hi zoh usih. Section (193) ningin Chin cozah nih ramthen budget cu suaisam a si i section (230) ningin President hruaimi Finance Commission ser a si i cuahcun Chin cozah lutlai Chief Minister zong ai tel ko. Cu Commission nih (230)(d) ningin ramtthen cozah kip kha budget thenphawtnak an tuahmi a si. Cu hlan ahcun ‘bawi tawzat thiam deuh poh tamdeuh ngah a rak si ko. Cucu “a ttah aw thang deuh poh hnuk tamdeuh din” asiloah “hal uhlaw pek nan si lai’ timi, policy kha rak si fam. Asinain atu ahcun cutin a si ti lo. Democracy ram ah an hmanmi Financial Commission i budget thenphawtning tahfung (criteria) a simi– sifahnak cazin (poverty index), milu tlawm-tam (population), hmunhma/hlat-naih (geography/distance) tipawl kha zoh in Myanmar ram zongah budget tha tein thenphawt a si cang, kum 2018 hnu khan biatak tein zulh a si. UN, World Bank, ADB le IMF tepawl nih formula/methed/criteria an suaisampi. Cucu India i Finance Commission bantuk khi a asi cang. Cucaah a fawinak cun budget thenphatnak hi bawi tluanh le party vote pek tepawl he ai pehtlai ti lailo. Atu i Laitlang ah budget hawi nakin zatuak(%) tamdeuh kan ngahmi zong khi Myanmar ram ah sifahnak buaktlak 24% lawng a si lioah Laitlang kha sifahnak 58% a si. Yangon, Mandalay tepawl 13% lawng an si tikah– a let 5 tluk in kan sifahnak a zual caah asi. UN i SDG 2030 hmuichon ningin sifah hloh a herh caah a si.

Pa 5nak;  Laitlang cozah nih thanchonak le sipuazi (development & economy) kongah idea an neih lo tuk caah le an ralchiat tuk caah (asiloah an lungput a that lo caah) alut ding hnga tluk hmanh in a lut lo. A nai bik pakhat ka chim lai. India cozah nih kumchiar hin Laitlang le a ramri he aa pehmi Myanmar ram thanchonak caah USD 5 million hi earmark a tuah peng(achiah peng) nain “a soktu um lo ruangah zatceo hmanh kan hmang kho ballo tiah an counselor nih a ka chimh lengmang. Cozah nih hnatlakpi a hauh caah asi. Kai tuar lo i CNF tangah dirhmi CCPR min in 2017 lioah USD ting 5 man tluk ka sokpi hna. Chin State cozah nih recommendation min a thu ngam lo “cunglei NPT ah va kalpi uh” an kan ti. Asinain Falam peng project ca vial ahcun CM nih Vuanci Soe Thet kha min a thutter ko tiah kan theih, cutucu hei chia ko usih. Cucu kan ituar lo i naite ah May thla ahkhan Paletwa ralzam pawl caah tiin project cu USD ting 2 man kan sok than hna i Chin Cozah nih min an thu duh/ngam hoi lo. Recommendation pek kha upadi nih a kham lo i ngamh/duh lo awk hrim a si lomi a si. Zeitluk indah mipi kan sungh! Chin cozah nih thanchonak caah idea nei hna sehlaw project siam cawk lo a si. Ramdang bawmhnak tampi a luhter khawh.

Biafunnak;  Cucaah CNLD teinak kan hmuh i cozah kan kai ahcun Chin cozah budget a zor hlei lailo pinah project tampi kan siam khawh lai caah ramchung ramleng in thanchonak budget tam deuh hmanh in a lut leh-lam lai. Credit: Salai Ceu Bik Thawng