CHRO Nih Kum 25 Chung Rian A Rak Tuannak Kong Hi A Rak Mak Kho Taktak

Theihtlei

2013 September 30 ah khan World Marketing Summit timi Vawlei pumpi chawleh chawhrawl lei hruaitu hna ipumhnak ah NGO Leadership and Excellence Award ( Laiholh in chimah cun Hruaitu ah atthabik sinak) laksawng an rak kapek. Mah cu an rak ka pek mi cu CHRO adirh tu le Executive Director sinak in an rak kapek mi asi. Hi laksawng hi asunglawi ngaingai. Ram 70 renglo in company ngan pipi, Pepsi Cola, Volkswagon le Tata company tel in hruaitu pawl, cozah lei minister pawl, vawlei sinak in Saudi Siangpahrang (Saudi Prince) hna arak kai mi lak ah an itel I Malaysia Deputy Prime Minister nih intek dirhmun in Putra Jaya International Convention Center ah host akan tuah. Cu laksawng pekzan cu Golden Globe Tigers Night (Vawlei pum I Cakei hna zan) tiah min an bunh I din le ei le music phunphun he tuah asi. Hi laksawng hi keimah pumpak nih ka phut ruang ah silo in CHRO rianttuan tu dihlak, dirkamh tu dihlak, a cheu nih nunnak pek in an ttuan mi ruang ah miphun pakhat asilo ah mitampi caah an sining thlengkho lak tiang in rianttu tuhna an pek mi laksawng hi ka hmuh mi asi.

1995 ah rak dirh mi Chin Human Rights Organization cu tukum hi kum 25 atling. Kan mah cangte cun 25th anniversary cu asi khawhchung in hlunghlai ngai in tuah kan I tim. 2020 December 10 International Human Rights Day ah Hakha ah kan tuah lai, Rangoon le Naypidaw zongah kan peh lai tiah ramkip I kan hawi le zong tam lak te kan theih ter hna I kan ralai an kan ti. Asi na in atulio tlangrai ruangah hin kan itimh ning in tuah khawh dawh kan si lo.

CHRO hi kan rak dirh ka te in volunteer in rak ttuan asi. Ai pumpe mi le Chin mipi, Kharihfabu hna thlacam piaknak le dirkamh nak thawng in nihin ni tiang kan dir khawh nak hi asi. Kum 25 chung ah hin Chin miphun nih kan tonmi thil hi miphun ning in a tlawmte lo. Kan rak ton mi thil pawl hi miphun tuanbia ah philhawk tthalo cinken awktlak kan miphun ningin an kan tthihphaihmi le akan sukden mi thil atam ngaingai. 1995 thok in nihin ni tiang ah Chinmi nih kan ton mi tuanbia lam kilkawi ah hin CHRO hi hmaisuang in a dir pengmi le ai pumpe pengmi asi ti ah cun kan palh lailo dah.

Pathian thluachuah ngaingai asi tiah ka ruah tawn mi cu CHRO arak ttuan mi hi an mah lungtho te in a rak lut mi an si. Hlawh mitthit ding aum lo I sinak le power zong mitthit ding a um lo mi bu asi. An minung sinak hrimhrim in Chin miphun caah siseh, namneh mi le covo buarpiak atong mihna caah ka si khawhtawk in ka ttuan lai tiah ati mi lawngte an si caah an thinlungput Pathian nih thlua achauh I rian pical an ttuan kho, an bia vawlei pumpi ah hmual anei. Cozah tampi le UN hna nih CHRO bia cu Chinmi kong he pehtlai in dotla ah alak.

Biaknak lei ah a nganbik The Pope le The Dalai Lama sihna seh, US President le Australia Prime Minister sihna she, nitla lo ram a rak peng tu British Parliament I Speaker of the House siseh, European Parliament, US Congress le Senate, Canada Parliament le Senate, European Parliament ti bantuk ah Chinmiphun kong dotla te in CHRO nih hin a chimrel.

Kawl ralkap uknak sahrang bantuk SLORC chan I Vailam tung an rak phur lio le Chin Kharihfa an rak kan run chih lio, Chin hngakchia an lak hna I phungki siangin ah an lu an rak kongh hna lio ah Biaknak zalon nak kong cu Vawlei theih in le US cozah nih Burma ralkap cozah cu Country of Particular concern list ah arak chiah. Cucu CHRO ca le bia chirhchan in atuah mi asi.

Kan ram a har tuk minung khuasak nak tthalo dirhmun tiang aphak tik ah ramkip i himnak kawl in kan rak vahvaih lio ah UN, US (Guam tikulh telh chih), Canada, Australia le Europe ram pawl nih dornak an rak kan pek cu CHRO ca le bia ruang ah asi. Mexico ramri in puaisa pawl nih phaisa thongtampi lak in an rak hlonh mi hna thongchung in asylum an sok nak tiang ah CHRO documents le testimony cu cozah biaceih zung nih dotla ah hman asi. Kan bia dotla le ngan deuh in a kal khawh nak ding ah Asia Pacific Refugee Rights Networks timi bu adir khawh nak ding ah CHRO cu hmaisuang in arak ttang I atu ah cun Pacific rili ai hrawm mi ram pawl le Asia ram pawl ralzam bawmtu bu nganpi ah ai chuah cang. Asia Indigenous People Pact timi Asia ram kokek ram neitu bu ngan bik ram 16 fonh in dirh mi bu zong ah a dirh hmasa tu ah CHRO cu arak itel. Hi Zeicaah tiah country of origin information kha biapi bik in policy thlaknak ah an hman pin ah kan aw thangdeuh, hmual neideuh she tinak caah aizuam mi le information a ttial tu le achim tucu CHRO asi.

Kawl ralkap nih sahrang bantuk le thir kuttum he ram an uk I mino le sianghngakchia arbawm hren in ahren lio hna ah Chin Sianghleirun sianghngakchia he athli te in pehtlaih nak atuah I student empowerment arak tuah tu cu CHRO asi. Ralkap cozah nih conference atuah I ningcang lo tuk in constitution attial I ruahnak lak nak an rak tuah lio (referendum) lio ah Chinmi nih hi constitution hi kan pom lo, kan duh lo. No tiah el ding in arak hrih hawh tu cu CHRO tthiamtthiam asi. Chinmi atam deuh nih 2008 constitution cu “no” kan duhlo tiah kan rak ti.

2008-10 karlak India Burma ramri hrawng khuate pawl ah mautam arak tlun I khua tampi purphir I an rak vahvaih lio ah UK cozah sin ah thil sining a va chim I UN agency World Food Program Chin ram rianttuan an rak ithonk nak cu CHRO nih London, Oslo, Ottawa, le Prague ah Chinram thil sining a rak chimrel ruang ah asi. Cu mautaam chanhnak ah kanmah Chinmi hrimhrim ka thazaang kan chuah tti hna lai tiah Pam bawmhnak ah Chinmi kan hlasak thiam minthang pawl cu Asia, Australia, Europe le US international khua kul renglo ah food aid concert arak tuah tu zong kha CHRO tthiamtthiam asi.

2010 ah ahung phan I, kum tampi hnu ah Burma ram ah avoikhat nak election kan tuah lai tiah an rak ti lio ah NLD le party tampi nih kan itel lailo. 2008 constitution hi adik lo mi asi caah cu adik lo mi phung tang ah cun kan lut lai lo an rak ti. Asi na in CHRO nih cun mah hi chance ttha asi. Democracy hi kan rak hmang ballo. Democracy rim a nam mi ah mipi le mino tampi nih democratic political culture kan cawn nak asi tiah mino political party activist training arak pek. Political party upa pawl zong training arak pek. Cu training arak pek mi mino hna cu atu ah Party upa le hruaitu dirhmun ah an dir I MP ah aizuam ding zong an um len.

2013 ah CHRO cu ramchung ah kan hung lut I Rangoon ah office hmete kan hun. Kan sikhawh tawk kokek ramnei tuhna covo kong ah rian ttuan kan ithok. 1014 ah Burma Indigenous Peoples Network cu CHRO nih adirh pi hna I kan mah bantuk kokek ramnei tuhna covo ca I rian attuan mi tlangcu mi bu 21 I fonh in rian kan ttuan tti.

2016 ah NLD cozah nih Union level in Ethnic Affair Ministry a vun ser tik ah cu ministry cu department 2 in an thok. Literature and Culture department le Ethnic Rights department ti ansi. Union minister le director 2 hna he bia kan iruah I an ministry nih an hman ding by-law ttial zong cu an mah sawm nak in CHRO nih kan bawmh hna. CHRO cu 1998 thok in UN Indigenious rights movement ah arak itel mi asi I, UN nih a tuah mi vawlei pumpi kokek ramnei tuhna covo thanh ca “UN Declaration of the Rights of Indigenous Peoples” ah arak itel mi asi caah UN lei in kokek ram nei tu hna covo expert pawl kan sawm hna I Naypidaw ah Ethnic Affairs ministry I by law cu kan ttial pi hna. Burma ram State le Region pawl ah 2008 constitution ning in Ethnic Affairs Minister hi 29 an um. Cu minister pawl le Union EAM tonnak cu kumkhat voikhat kan tuahpi hna I kokek ramnei tuhna covo le international thil sining kan I chimh tawn tik ah ethnic affair minister pawl zong CHRO cung ah an ilawm ngai. A cheu cozah hmasa lio I Ethnic Affair minister arak si cang mi nih an timi cu cozah term khat chung minister cu kan si na in zei dah kan ttuanvo asi ti hmanh kan rak ifiang lo ati mi zong an um.

2015 ah Hakha le Chinram hmun tampi ah ruah a tam I min cim le ti lian nih an kan phak tik ah cu thil acang mi cu global warming kan vawlei a lum chin lengmang caah khuacan ai thleng. Vawlei le thlai a cheukhat nih an celh lo bantuk in thlai acheukhat rak cin khawh ballo mi kan ram ah cinthlak khawh asi ti mi le vawlei khuacan le pawngkam runven nak ah CHRO cu biatak te in ttuan hram kan ithok.

UN nih Burma ram kong le ralkap cozah nih miphun hmedeuh namnet in a tuah mi nuhrin covo buarnak kong ah palai achiah mi UN human rights Special rapporteur nih CHRO cu biapi in ruahnak le thil sining ahal zungzal mi asi. UN nih kawl ralkap le cozah nih nuhrin covo buarnak hlathlai tu IIMM timi avun dirh tik ah CHRO micheukhat cu Geneva ah an mah office ah full time tthu I hlawh tampi he rian ttuan ding ah sawm arak si. Asi na in cu sawm nak cu kan rak cohlang lo.

2017 in CHRO cu Chinram ah office tuah in rian ttuan kan ithok. Chinram peng 5 Hakha, Thantlang, Falam, Teddim, Tonzang in kan ithok I 2019 ah Chinram pengdihlak pengkua ah rian kan ttuan. Hi rian kan ttuan tik ah an mah le an peng cio nih an zumh, an bochan mi mino bu, nu bu le insitutution pawl he rian kan ttuan tti.
2017 in 2020 tiang ah CHRO rianttuan nak in mino 1000 renglo kutzung thiamnak le mahte pawcawm khawh nak training kan pek hna I ninung 800 nih an itthathnem pi I an paw an icawm nak. 2020 ah covid tlangrai a rak tlun tik ah CHRO cu hmaisuang in covid runven nak ah phaisa ting 1500 hrawng hmang in rian attuan cuahmah.

Chinram thlanglei Paletwa peng le Rakhain ram I aum mi kan Chinmi hna ral ruang I an temtuar nak vialte zong vawlei cung cozah ngan hna le UN theih in thawngpang ape peng tu le humhim nak le rilcatpeh ape kho tu WFP hna nih an rak kan zuanhnawh nak ding zong ah CHRO documentation le advocacy hi biapi ngaingai asi.

Hi vialte thluachuah hi kan Chinmi caah a ngantuk mi thluachuahasi. Miphun dirhmun a thlengmi rian tampi CHRO nih attuan. 2020 thim nak a rak phak lai zong ah CHRO rianttuan tu cheukhat cu peng upa hna le party upa hna nih politics ah lut in MP izuam ve ding in an rak sawm hna na in an lut lo. MP le cozah kan va ttuan zong ah CHRO nih mipi sining taktak thleng in attuan mi hlei hin kan ttuan kho hlei lai ti kan zum lo an ti.

Mah cu ti I an ti mi cu ka lawm ngaingai. MP candidate ah lut hna sehlaw atling zong an tling taktak ko lai tiah ka zumh ko. Cun MP vatling hna she law Cozah zong ttha tuk in a hruai kho ding Chief Minister fit taktak attuan kho ding lawngte an si tiah ka ruah.
Nai ah khan CHRO staff list an rak ka kuat. CHRO I atu lio ah rian attuan mi hi Rangoon Office ah 16 kan si I Chinram ah 45 kan si ti asi. Kan zapi fonh ah 60 fai kan si. Kan board of directors fonh chih ah cun 70 hrawng kan si. CHRO staff le board ah hin Chin miphun pengkip in kan tling, kawl zong an itel, mirang zong an itel. CHRO pawl hi New York le Geneva zong ah hmaihngal te in vawlei hruaitu hna hmai ah an tthu an dir, bia an chim kho I in 15 lawng khua ansak nak Chinram khuate zongah khuami he an lothlawh, an thingtuk kong tlumtla te in an iruah, an ei tti an ding tti, thlam fate ah riak in an um kho tthiamtthiam. The Pope, Bishop ah Canterbury le The Dalai Lama he zong an itong, vawlei mipi dihlak an ton mi an iruah kho I, khuate pastor biakin saknak vawlei kong ah alung re athei mi he zong bia an iruah kho tthiamtthiam.

CHRO ah keimah hi Executive Director dirhmun in mawh phurhnak anei bik mi ka sina in rian ka ttuan tti hawi pawl hi keimah nak in a fit deuh mi lawngte an si. I pumpek nak, rianttuan zuamnak, fimthiam nak ah keimah nak in ati kho deuh lawngte an si. Voikhat ah Ibis hotels timi Scandinavia hotel chain pawl I an CEO pa media nih bia an rak hal bal. Phaisa tlawmte in can tawite chung ah Ibis hotel pawl hitluk in nan hlawh atlin hi zeiruang ah dah asi? Tiah an hal I, aleh mi hna cu, Kei hi CEO kasi na in ramkip I kan hotel manager pawl khi keimah nak in a smart deuh mi lawngte an si tiah arak leh hna.

Kum 25 chung keimah nak in asmart deuh mi lawngte he rian ka ttuan tti. Chinmi Kharihfabu tampi nih kan miphun covo kong aherh kan ti tik ah thlacam nak he thazaang chuah in CHRO he rian kan ttuanti. Chinmi kan pa le kan timi hna akan liam tak cang mi Rev. Dr. Van Bik, MP Pu Mang Tling, Dr. Vumson le a kan nunpi rih mi Rev. Dr. Chum Awi, Rev. Dr. Duhkam le a dang minchim ka hrelh mihna nih hin CHRO kan miphun kong ah an dirkamh zungzal. An fimthiamnak, miphun covo runvennak ah an thazaang chuahnak le an thlacamnak kha Khuazing Pathian nih a kan theih piak I kum 25 chung rian kan ttuan khawhnak hi asi. Miphun covo runven nak ah nunnak ape mihna upatnak le salam pek bu in. Credit: Salai Bawi Lian Mang